Endometriozis & Over (Yumurtalık) Endometrioma'sı ('çikolata kist')

Tanım ve Epidemiyoloji

Endometriozis, rahim içini döşeyen endometrium-benzeri dokunun rahim kavitesinin dışına yerleşmesiyle karakterize edilen kronik, östrojen bağımlı bir inflamatuar hastalıktır. JAMA Network+2OUP Academic+2
Dünya genelinde üreme çağındaki kadınlarda yaklaşık %10 oranında görüldüğü tahmin edilmektedir. JAMA Network+1
Bu durum; kronik pelvik ağrı, ağır adet kanaması, cinsel ilişki sırasında ağrı (dyspareunia), infertilite gibi belirtilerle kendini gösterebilir. PubMed+1

Patogenez (Hastalığın Oluşumu)

Endometriozisin kesin nedeni hâlâ tümüyle açıklanamamış olsa da, birden çok mekanizmanın rol oynadığı düşünülmektedir:

• Retrograd menstruasyon (tersine, geriye akan adet kanının tüpler aracılığıyla karın boşluğuna geçmesi ve orada implantasyon yapması) en klasik teoridir. OUP Academic+1

• Ancak bu mekanizma yalnızca tek başına yeterli görülmemektedir; çünkü retrograd menstruasyon birçok sağlıklı kadında da olur. Bu yüzden genetik yatkınlık, epigenetik değişiklikler, immün sistem bozuklukları, hormonal dengesizlikler ve köken hücre/stem hücre disfonksiyonu gibi faktörlerin de katkısı vardır. PubMed+1

• Örneğin, endometriozise ait dokuya dönüşen stromal hücrelerde epigenetik olarak GATA6, steroidogenic factor-1 gibi transkripsiyon faktörlerinin aşırı ifadesi, östrojen reseptör-β (ER-β) gibi hormonal mekanizmaların etkili olduğu belirtilmiştir. OUP Academic

• Ayrıca, endometriozis odaklarının neo-anjiyogenez (yeni damar yapımı), inflamasyon, fibrozis ve adezyon (yapışıklık) gelişimi gibi çevresel tepkilerle karakterli olduğu görülmektedir. banglajol.info

Klinik Bulgular ve Etkiler

A. Belirtiler

• En sık görülen şikâyetlerden biri adet sancısı (dysmenorrhea) ve adet dışı pelvik ağrıdır. JAMA Network+1

• Cinsel ilişki sırasında ağrı (dyspareunia), bağırsak veya mesane ile ilgili ağrı ve semptomlar (örneğin dışkılama sırasında ağrı, sık idrara çıkma) olabilir. PubMed+1

• İnfertilite (kısırlık) endometriozisli kadınlarda sık karşılaşılan bir durumdur. JAMA Network

B. Tanıda Gecikme ve Kalite Yaşam Etkisi

• Tanı genellikle gecikir; birçok kadın birkaç yıl süren ağrı şikâyeti sonrası tanı alır. JAMA Network+1

• Bu gecikme, yaşam kalitesinde düşüş, psikolojik etkiler (örn. depresyon, anksiyete), iş gücü kaybı gibi etkiler yaratabilir.

C. Tanı Yaklaşımı

1 Klinik Değerlendirme

• Öykü almak (adet döngüsü, ağrı deseni, infertilite varlığı), jinekolojik muayene önemli ilk adımdır. BioMed Central

2 Görüntüleme Yöntemleri

• Transvajinal ultrasonografi (TVS) ve manyetik rezonans görüntüleme (MRG) tanıda yardımcıdır. Ancak görüntüleme normal olsa bile endometriozis olmadığını kesin söylemek mümkün değildir. JAMA Network+1

3 Cerrahi Tanı

• Altın standart cerrahi vizualizasyondur (laparoskopi ile lezyonların görülmesi ve biyopsi alınması). Ancak her durumda cerrahi öncelikli olmayabilir. PubMed

D. Sınıflama

Endometriozis lezyonlarının yaygınlığı, yerleşimi ve derinliği değerlendirilerek farklı sınıflama sistemleri kullanılabilir. Bu sınıflamalar tedavi planlamasında ve prognoz öngörüsünde yardımcı olur.

E. Tedavi Yöntemleri

Tedavi her bireye özgü olarak planlanmalı ve aşağıdaki ana başlıkları içerir:

1 Medikal (ilaç-tedavisi)

• Hormonal tedaviler (kombine oral kontraseptifler, sadece progestin içerenler, GnRH agonistleri/antagonistleri) birinci basamak tedavidir. PubMed+1

• Ağrı yönetimi için non-steroid anti-inflamatuar ilaçlar (NSAİİ) sıklıkla kullanılır.

• Yeni ve araştırma aşamasında olan tedavilerde, aromataz inhibitörleri, hedefe yönelik moleküler ilaçlar, anti-anjiyogenez ajanları gibi seçenekler mevcuttur. PubMed+1

2 Cerrahi Tedavi

• Cerrahi (çoğunlukla laparoskopik) ile endometriozis lezyonlarının çıkarılması, adhesiyonların çözülmesi ve anatomik bozğunlukların onarılması yapılabilir. Lippincott

• Cerrahiden sonra tedavinin yinelenmesini önlemek için medikal devam tedavisi önerilebilir.

3 Kombine Yaklaşım ve Uzun Dönem Yönetim

• Ağrı, infertilite ve yaşam kalitesi üzerine odaklanan bireyselleştirilmiş plan önemlidir.

• Tedavi menopoz sonrası döneme de uzanabilir; çünkü hastalık östrojen bağımlı olduğundan menopozla birlikte semptomlar azalabilir. Lippincott

F. Özel Durumlar

• Derin infiltre eden endometriozis (DIE) gibi agresif formlarda bağırsak, mesane gibi sistemlere yayılım olabilir ve cerrahi uzmanlık gerektirir. BioMed Central

• Endometriozis ile kardiyovasküler hastalık riski arasında ilişkiler önerilmektedir. BioMed Central

G. Hasta Bakımı ve Yaşam Kalitesi

• Endometriozis yalnızca fiziksel bir hastalık değil; psikolojik, sosyal ve ekonomik boyutları da vardır. Hastaların ağrı yönetimi, fertilite konuları, iş ve sosyal yaşam üzerindeki etkiler açısından desteklenmesi gerekir. PubMed

• Beslenme, yaşam tarzı değişiklikleri ve tamamlayıcı yaklaşımlar semptomların yönetiminde yardımcı olabilir. Örneğin bazı anket çalışmaları belirli gıda alımının ağrı üzerinde etkisi olabileceğini göstermektedir. Verywell Health

H. Güncel Gelişmeler ve Araştırma Alanları

• Epigenetik değişikliklerin rolü ve biyobelirteç (biomarker) arayışları devam etmektedir. OUP Academic+1

• Yapay zeka ve görüntüleme teknolojileri tanı sürecini kısaltma potansiyeline sahiptir. arXiv

• Hastalığın tekrarlamasını önleme stratejileri, uzun dönem yönetim modelleri üzerinde araştırmalar sürmektedir.

İ. Özet ve Klinik Pratik İçin Ana Mesajlar

• Endometriozis, üreme çağındaki kadınlarda sık görülen ve yaşam kalitesini ciddi şekilde etkileyebilen bir hastalıktır.

• Tanı genellikle gecikir; bu yüzden yüksek şüphe ile değerlendirme ve gerektiğinde erken yönlendirme önemlidir.

• Tedavi seçenekleri geniştir; hormon tedavisi, cerrahi ve bireyselleştirilmiş bakım bir arada düşünülmelidir.

• Bu hastalık multidisipliner bir yaklaşımla (jinekoloji, ağrı uzmanlığı, üroloji, gastroenteroloji, psikoloji) ele alınmalıdır.

• Araştırma ve yeni tedavi alanlarındaki gelişmeler umut vericidir ancak henüz “kesin kür” mevcut değildir.

Endometriozis Tanısında Ultrasonografinin (USG) Etkinliği

1. USG’nin Genel Tanısal Değeri

• Transvajinal ultrasonografi (TVUS), endometriozis tanısında ilk basamak, non-invaziv ve kolay erişilebilir bir görüntüleme yöntemidir.

• Özellikle over yerleşimli endometriozis kistlerinin (endometrioma) tanısında yüksek duyarlılık ve özgüllük gösterir.

Tanısal performans (meta-analiz ortalamaları):

• Duyarlılık (sensitivite): %83–95

• Özgüllük (spesifite): %90–98
  (Benacerraf et al., Ultrasound Obstet Gynecol, 2018; Guerriero et al., Hum Reprod Update, 2020)

USG’de Endometriomanın Tipik Görünümü

Endometriotik over kistlerinin (endometrioma) ayırt edici ultrason bulguları:

• “Homojen, ince granüler, düşük ekojeniteli iç yapı” — tipik olarak “ground glass” görünüm.

• Kist içeriğinde iç septasyon veya papiller çıkıntı olmadan homojen dolgu.

• Posterior akustik gölgelenme minimaldir.

• Çoğu zaman tek taraflıdır, ancak bilateral olabilir.

• Kist duvarı genellikle kalın ancak düzgün sınırlıdır.

Derin İnfiltre Endometriozis (DIE)

USG ayrıca derin yerleşimli endometriozis odaklarını (örneğin rektovajinal septum, sakrouterin ligaman, mesane duvarı) da tespit edebilir.

• Bu amaçla “targeted TVUS” ve “bowel preparation” (bağırsak hazırlığı) teknikleriyle tanısal doğruluk artırılabilir.

• Derin endometrioziste TVUS’un duyarlılığı %85, özgüllüğü %93’e kadar bildirilmektedir (Guerriero et al., 2020).

ENDOMETRİOZİS TEDAVİ REHBERİ (2025 GÜNCEL)

Hazırlanma Amacı

Endometriozis, kronik inflamatuar, östrojen bağımlı bir hastalık olup; ağrı, infertilite ve yaşam kalitesinde bozulma ile seyreder. Tedavi multidisipliner, bireyselleştirilmiş ve uzun dönem planlı olmalıdır.
Bu rehber, klinik kanıtlar + tamamlayıcı destekler + yaşam tarzı yönetimi üçlüsünü bütüncül şekilde sunar.

1. TEDAVİ YAKLAŞIMININ TEMEL İLKELERİ

Amaç Hedef

Ağrının kontrolü Kronik pelvik ağrının, dismenorenin, disparoninin azaltılması

Fertilite yönetimi Gebelik isteği olanlarda doğurganlığın korunması

Hastalık progresyonunun durdurulması Lezyon büyümesinin ve yapışıklıkların engellenmesi

Yaşam kalitesinin artırılması Psikolojik, sosyal ve cinsel iyilik halinin korunması

Tedavi planı şu unsurlara göre kişiselleştirilir:

· Yaş ve fertilite isteği

· Hastalığın yaygınlığı ve lezyon tipi

· Önceki tedavilere yanıt

· Ağrının şiddeti

· Eşlik eden hastalıklar

Ağrı Yönetimi (Destek Tedavi)

· NSAİİ (ör. ibuprofen, naproksen): dismenore ve pelvik ağrıda ilk seçenek.

· Nöropatik ağrı ilaçları: Gabapentin, Amitriptilin – kronik ağrı komponenti varsa.

· Kas gevşeticiler ve lokal sıcak uygulama: pelvik kas spazmını azaltabilir.

CERRAHİ TEDAVİ

1. Endikasyonlar

· Medikal tedaviye dirençli ağrı

· Overyan endometrioma (>4 cm)

· Fertilite üzerine olumsuz etkisi düşünülen yapışıklıklar

· Derin infiltratif endometriozis (bağırsak, mesane, ligaman tutulumu)

2. Cerrahi Yaklaşımlar

· Laparoskopik eksizyon veya ablasyon (altın standart)

· Adhezyolizis: yapışıklıkların çözülmesi

· Ooferektomi / histerektomi: ileri olgularda, çocuk istemi tamamlanmışsa

· Postoperatif hormonal tedavi nüksü azaltır

3. Gebelik İsteği Olanlarda

· Cerrahi sonrası fertilite artabilir.

· Yardımcı üreme teknikleri (IVF) gerekebilir.

4. TAMAMLAYICI ve BİTKİSEL DESTEK TEDAVİLER

Endometriozis kronik inflamatuar süreç içerdiğinden, anti-inflamatuar, anti-östrojenik ve antioksidan özellikte doğal bileşenler destekleyici olabilir.

3. Endometriozis Tedavisinde Bitkisel ve Doğal Bileşenler

Endometriozis östrojen bağımlı inflamatuar bir hastalık olduğundan, anti-inflamatuar, antioksidan, immün modülatör veya östrojen dengeleyici özellikleri olan bazı bitkisel bileşenler destekleyici rol oynayabilir.
Aşağıdaki ögeler, klinik veya deneysel (in vitro / in vivo) düzeyde bilimsel olarak incelenmiştir:

1. Hayıt Tohumu (Vitex agnus-castus)

• Etkisi: Dopaminerjik agonist etki ile prolaktin düzeyini düşürür; östrojen-progesteron dengesini destekler.

• Endometriozis üzerine etkisi:

  • Hayıt ekstresinin (agnuside) anti-inflamatuar ve anti-östrojenik aktivite gösterdiği, östrojen reseptör ekspresyonunu baskılayabildiği bildirilmiştir.

  • Özellikle siklik hormonal dengesizliğe bağlı ağrılı adet (dismenore) ve mastalji üzerinde etkilidir.
    (Cochrane Database Syst Rev, 2019; Planta Med, 2021)

2. İnülin (Inulin)

• Etkisi: Doğal bir prebiyotik olarak bağırsak mikrobiyotasını düzenler, immün yanıtı modüle eder, sistemik inflamasyonu azaltır.

• Endometriozis bağlamında:

  • Bağırsak mikrobiyotasının östrojen metabolizmasında (estrobolom) rolü olduğu için, inülin gibi prebiyotikler östrojen fazlalığını dengelemeye yardımcı olabilir.

  • Fare modellerinde inülin destekli beslenme inflamatuar sitokinleri (IL-6, TNF-α) azalttığı gösterilmiştir.
    (Nutrients, 2022; Front Immunol, 2023)

3. Zerdeçal (Curcumin)

• Etkisi: Güçlü anti-inflamatuar, anti-proliferatif ve anti-östrojenik etkiler.

• Mekanizma:

  • NF-κB, COX-2, VEGF ve aromataz gibi inflamasyon ve anjiyogenez yollarını baskılar.

  • Endometriozis hücrelerinde proliferasyonu ve invazyonu azalttığı deneysel olarak gösterilmiştir.
    (Reprod Sci, 2020; Phytother Res, 2021)

4. Yeşil Çay Polifenolleri (Epigallocatechin-3-gallate, EGCG)

• Etkisi: Anti-anjiyogenetik (damar oluşumunu engelleyici), anti-fibrotik, anti-inflamatuar.

• Bulgular:

  • Hayvan modellerinde EGCG uygulamasının endometriotik lezyon hacmini küçülttüğü, fibrozisi azalttığı bildirilmiştir.
    (Hum Reprod, 2013; J Reprod Immunol, 2018)

5. Resveratrol

• Kaynak: Üzüm kabuğu, dut, yer fıstığı.

• Etkisi: Sirtuin-1 aktivasyonu, anti-oksidan ve anti-östrojenik mekanizmalarla etki gösterir.

• Klinik veri:

  • Resveratrol + oral kontraseptif kombinasyonunun, tek başına kontraseptife göre ağrıyı daha fazla azalttığı klinik çalışmalarda gösterilmiştir.
    (Int J Women’s Health, 2017; Phytomedicine, 2020)

4. Özetle

Hayıt tohumu

Temel Etki: Hormon dengeleyici, dopaminerjik

Bilimsel Kanıt Düzeyi: Orta (insan çalışmaları mevcut)

Endometriozis Üzerine Potansiyel Faydası: Östrojen-progesteron dengesi, adet ağrısı azalması

İnülin

Temel Etki: Prebiyotik, inflamasyon azaltıcı

Bilimsel Kanıt Düzeyi: Deneysel, erken klinik

Endometriozis Üzerine Potansiyel Faydası: Mikrobiyota/östrojen dengesi

Zerdeçal (Curcumin)

Temel Etki: Anti-inflamatuar, anti-östrojenik

Bilimsel Kanıt Düzeyi: Güçlü deneysel, sınırlı klinik

Endometriozis Üzerine Potansiyel Faydası: Lezyon büyümesinin baskılanması

Yeşil Çay (EGCG)

Temel Etki: Anti-anjiyogenetik

Bilimsel Kanıt Düzeyi: Deneysel

Endometriozis Üzerine Potansiyel Faydası: Lezyon hacminde azalma

Resveratrol

Temel Etki: Anti-oksidan, anti-östrojenik

Bilimsel Kanıt Düzeyi: Klinik çalışmalar mevcut

Endometriozis Üzerine Potansiyel Faydası: Ağrıda azalma, inflamasyon kontrolü

5. Klinik Uyarılar

• Bu bitkisel bileşenler ilaçların yerine geçmez; tamamlayıcı destek olarak değerlendirilebilir.

• Özellikle hormonal tedavi gören veya gebelik planlayan bireylerde hekim kontrolü şarttır.

• Doğal bileşenlerin etkinliği formülasyon, doz, biyoyararlanım gibi faktörlere bağlıdır.

Bitkisel Bileşen

Hayıt Tohumu (Vitex agnus-castus)

Prolaktin düşürücü, hormonal denge

İnsan çalışmaları mevcut

Hormon dengesizlikleri, adet ağrısı

Zerdeçal (Curcumin)

NF-κB ve COX-2 inhibisyonu, inflamasyon baskısı

Güçlü deneysel, sınırlı klinik

Ağrı ve inflamasyon kontrolü

Resveratrol

Anti-östrojenik, anti-anjiyojenik

Klinik çalışma mevcut

Lezyon küçülmesi, ağrı azalması

Yeşil Çay (EGCG)

Damar oluşumunu ve fibrozisi azaltır

Hayvan modelleri güçlü

Lezyon progresyonunu yavaşlatma

İnülin (prebiyotik)

Mikrobiyota dengesi, östrojen metabolizması

Deneysel düzey

Bağırsak-östrojen aksının düzenlenmesi

Uyarı:
Bu bileşenler ilaç yerine geçmez, destekleyici olarak hekim onayıyla kullanılmalıdır. Özellikle hormon tedavisi görenlerde ilaç etkileşimi riski dikkate alınmalıdır.

5. YAŞAM TARZI ve DESTEKLEYİCİ YAKLAŞIMLAR

5.1. Beslenme

· Anti-inflamatuar diyet: sebze, meyve, omega-3, tam tahıllar, zerdeçal, yeşil çay.

· Azaltılması önerilenler: trans yağ, kırmızı et, alkol, kafein, süt ürünleri (bazı hastalarda).

· Prebiyotik ve liften zengin beslenme: inülin, yulaf, muz, enginar bağırsak florasını destekler.

5.2. Egzersiz

· Orta düzeyde aerobik egzersiz (yürüyüş, yoga, yüzme) östrojen metabolizmasını destekler, inflamasyonu azaltır.

5.3. Psikolojik Destek

· Kronik ağrı ve infertilite endişesi depresyon riskini artırır.

· Bilişsel davranışçı terapi, meditasyon, mindfulness teknikleri yararlıdır.

6. TEDAVİ AKIŞ ŞEMASI (Özet)

Tanı doğrulandı (USG / MRG / Laparoskopi)

Ağrı var mı?
  ➡ Hafif: NSAİİ + yaşam tarzı düzenlemesi
  ➡ Şiddetli: Hormonal tedavi (KOK, Progestin)

Gebelik isteği var mı?
  ➡ Yok: Uzun süreli hormon tedavisi
  ➡ Var: Cerrahi değerlendirme ± IVF

Dirençli / nüks eden olgular:
  ➡ GnRH antagonistleri veya aromataz inhibitörleri
  ➡ Tamamlayıcı fitoterapi ve psikososyal destek

7. UZUN DÖNEM İZLEM

İzlem Alanı Öneri

Ağrı değerlendirmesi Her 3–6 ayda ağrı skalası ile

Kist boyutu USG ile yıllık kontrol

Kemik sağlığı GnRH tedavisi uzun süreliyse DEXA ölçümü

Fertilite planlaması Gerekirse üreme endokrinoloğu yönlendirmesi

8. KLİNİK MESAJLAR

· Endometriozis tek bir tedaviyle değil, sürekli izlem ve çok yönlü yaklaşımla yönetilmelidir.

· Hormonal tedaviler ilk basamaktır; cerrahi dikkatli seçilmelidir.

· Doğal ve bitkisel destekler bilimsel temelde kullanılabilir ama hekim onayı şarttır.

· Beslenme, egzersiz ve psikolojik destek tedavinin tamamlayıcı unsurlarıdır.

KAYNAKLAR (Seçmeli Özet)

1. ESHRE Guideline on Endometriosis, 2022.

2. Guerriero S. et al., Hum Reprod Update, 2020.

3. Benagiano G. et al., Reprod Sci, 2021.

4. Bulun SE., Endocr Rev, 2019.

5. Zhao Y. et al., Phytother Res, 2021.

6. Cochrane Database Syst Rev, 2019 – Vitex agnus-castus in gynecologic disorders.

7. Yavuz M. et al., Front Immunol, 2023 – Inulin and inflammation modulation.